Αισθητηριακή Ολοκλήρωση και εργοθεραπεία

της Μαριαλένας  Βαζλαματζή

(Εργοθεραπεύτριας, εξειδικευμένη

στην Αισθ. Ολοκλήρωση WPS/ΕΛΛΕΑΟ)

 

“Όταν ο θεραπευτής κάνει αποτελεσματικά

τη δουλειά του και το παιδί οργανώνει

το νευρικό του σύστημα, φαίνεται

απλώς σαν να παίζει.”

(Ayres, 1979)

 

 

 

Η έννοια της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης

 

      Η Αισθητηριακή Ολοκλήρωση1 (Sensory Integration) είναι ένας πολύσημος επιστημονικός όρος που αναφέρεται σε μια νευρολογική διαδικασία, ένα μοντέλο θεραπευτικής παρέμβασης που σχετίζεται άμεσα με αυτή και τέλος σε ένα θεωρητικό σύστημα. 

     Με βάση κυρίως το σημαντικό έργο του νομπελίστα νευροφυσιολόγου Charles S. Sherrington (1857 – 1952)2, η Αμερικανίδα εργοθεραπεύτρια και αναπτυξιακή ψυχολόγος Anna Jean Ayres (1923 – 1989), ξεκίνησε τη δεκαετία του 1950 να διερευνά τη σχέση ανάμεσα στις λειτουργίες του εγκεφάλου και τη συμπεριφορά, αναπτύσσοντας σταδιακά τη θεωρία της ΑΟ, σχετικά πρότυπα και διαδικασίες αξιολόγησης καθώς και ένα μοντέλο θεραπευτικής πρακτικής.

      Η ΑΟ, είναι όρος που συστηματοποίησε και χρησιμοποίησε πρώτη φορά τη δεκαετία του 1960 (1968, 1969, 1971) στο πλαίσιο αυτής της έρευνας. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει στο έργο της “Sensory Integration and learning disorders” (1972a), η έννοια της ΑΟ αναφέρεται στη “νευρολογική διαδικασία που οργανώνει την αισθητηριακή εισροή από το σώμα μας και από το περιβάλλον και μας δίνει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε το σώμα αποτελεσματικά στο περιβάλλον αυτό” (σ. 11). Η πρωτοπόρος ερευνήτρια σε άλλο σημείο ορίζει την ΑΟ ως την “οργάνωση των αισθήσεων για χρήση” και συμπληρώνει: “Οι αισθήσεις μας δίνουν πληροφορίες για τις φυσικές συνθήκες του σώματός μας και το περιβάλλον γύρω μας [...]. Ο εγκέφαλος πρέπει να οργανώνει όλες τις αισθήσεις μας, ώστε το άτομο να μάθει να συμπεριφέρεται με τρόπο αποτελεσματικό” (Ayres, 2005, σ. 5). Ως νευρολογική διαδικασία, η ΑΟ ανήκει στις κύριες διαδικασίες νευροσυμπεριφοράς και οργάνωσης, λαμβάνει χώρα στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ) και εκδηλώνεται αυτόματα καθώς προσλαμβάνουμε ερεθίσματα μέσω των αισθητηριακών υποδοχέων μας. Εμφανίζεται κατά την κύηση, αναπτύσσεται κατά την παιδική ηλικία και οι περισσότερες λειτουργίες της έχουν εμπεδωθεί ως την περίοδο της εφηβείας. Η Ayres αναλύοντας περισσότερο τη διαδικασία αυτή αναφέρει: “Οι χωρικές και χρονικές πλευρές της εισροής από πολλαπλές αισθητηριακές πηγές ερμηνεύονται, συσχετίζονται και ενώνονται. Η αισθητηριακή ολοκλήρωση είναι η επεξεργασία πληροφοριών [...]. Ο εγκέφαλος πρέπει να επιλέξει, να ενισχύσει, να αναστείλει, να συγκρίνει και να συσχετίσει τις αισθητηριακές πληροφορίες μ' έναν εύπλαστο και συνεχώς μεταλλασσόμενο τρόπο: με άλλα λόγια τις ολοκληρώνει” (2005, σ. 5).

 

 

 

Η αίσθηση και τα αισθητηριακά συστήματα

 

    Γενικώς ως αίσθηση (sensation) ορίζεται η “αντικειμενική και απλή συνειδητή εμπειρία που σχετίζεται με ένα ερέθισμα” (Parham & Blanche, 2000, σ. [64]).

     Η πρόσβαση στον κόσμο μας μεσολαβείται από τους αισθητηριακούς υποδοχείς. Οι τελευταίοι ανιχνεύουν κάθε είδους αισθητηριακή πληροφορία και τη μεταφέρουν στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ). Εκεί “οι αισθητηριακές πληροφορίες συνδέονται και οργανώνονται σε σύνθετες αντιληπτικές λειτουργίες απο το ΚΝΣ” (Parham & Blanche, 2000, σ. [48]). Η έννοια της αίσθησης αναλύεται επιμέρους στην “εσωδεκτικότητα (αισθήσεις με προέλευση το εσωτερικό του σώματος, τα σπλάχνα και τα αγγεία), την ιδιοδεκτικότητα (αίσθηση που προέρχεται από τη δράση των μυών και των αρθρώσεων μέσω των αισθητηριακών συστημάτων του αιθουσαίου και του ιδιοδεκτικού) και την εξωδεκτηκότητα (αίσθηση με προέλευση την επιφάνεια του σώματος ή το περιβάλλον μέσω της όρασης, της ακοής, της γεύσης, της όσφρησης και της αφής)” (Συν-εργασία/Θεραπευτική Παρέμβαση κ.α., 2011, σ. [27]).

 

Δυσλειτουργία της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης

 

      Η έννοια της Δυσλειτουργίας της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης (Sensory Integration Dysfunction)3 εισήχθη στην επιστημονική γλώσσα επίσης από την Ayres (1971, 1972b) και αναφέρεται στις συναισθηματικές και συμπεριφορικές δυσκολίες που προκύπτουν κατά την επεξεργασία και την προσπάθεια ολοκλήρωσης των αισθητηριακών πληροφοριών από τα αισθητηριακά συστήματα.    

   

     Οι τύποι της Δυσλειτουργίας της ΑΟ ή Διαταραχής της Αισθητηριακής Επεξεργασίας σύμφωνα με τις μελέτες της Ayres αλλά και νεότερες έρευνες4 είναι οι παρακάτω (Parham & Blanche, 2000, σ.σ. [51–53]):

    

1. Διαταραχή της Αισθητηριακής Διάκρισης (Sensory Discrimination Disorder)
2. Διαταραχή της Αισθητηριακής Ρύθμισης (Sensory Modulation Disorder)
3. Αιθουσαία Διαταραχή Αμφίπλευρης Ολοκλήρωσης
4. Δυσπραξία (Dyspraxia) – Διαταραχές της Πραξίας (Praxis)

 

 

     Ας δούμε με απλό και συνοπτικό τρόπο κάποια πολύ γενικά παραδείγματα συμπεριφορών ενδεικτικών της Δυσλειτουργίας της ΑΟ:

 

• Ευαισθησία στην απτική επαφή του με αντικείμενα ή άλλους ανθρώπους.
• Δυσκολίες και εκδήλωση δυσάρεστων αντιδράσεων σε δραστηριότητες της καθημερινής ζωής όπως το λούσιμο, το κόψιμο των νυχιών, το βούρτσισμα των δοντιών ή των μαλλιών, το ντύσιμο, τη χρήση της τουαλέτας.
• Δυσκολίες στη λήψη τροφών με συγκεκριμένη υφή (αλεσμένες τροφές, στερεές κ.λ.π.) ή θερμοκρασία.
• Εκδήλωση δυσαρέσκειας σε συγκεκριμένες οσμές.
• Ευαισθησία στο θόρυβο.
• Ασυνήθιστη κινητικότητα σε όλους τους χώρους αδιακρίτως ή στροβιλισμοί δίχως το αίσθημα της ζάλης.
• Υπο–αποκριτικότητα κατά την πρόσληψη του σωματικού πόνου.
• Δυσκολίες στην κοινωνική ζωή (δυσκολία στην απόκτηση φίλων στο σχολικό ή άλλο περιβάλλον).

Η Θεραπευτική παρέμβαση

 

   Υπάρχουν αρκετές προσεγγίσεις και αντίστοιχα μοντέλα θεραπευτικής παρέμβασης στη Δυσλειτουργία της ΑΟ με κοινά στοιχεία και πολλές φορές κάποια από αυτά εφαρμόζονται διαδοχικά και συμπληρωματικά. Η πιο διαδεδομένη και αποτελεσματική5 μέθοδος είναι όπως αναφέραμε συνοπτικά και στην πρώτη παράγραφο όπου είδαμε τις πολλαπλές εννοιολογήσεις της ΑΟ, η Παρέμβαση της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης (Sensory Integration Intervention) ή Παρέμβαση  ASI (Ayres Sensory Integration®). Πρόκειται για ατομική θεραπεία που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της εργοθεραπείας. Σύμφωνα με αυτή το παιδί παρακολουθεί ατομικές συνεδρίες εργοθεραπείας μέσα σε ειδικά σχεδιασμένο περιβάλλον, όπου μετέχει σε θεραπευτικά στοχευμένες δραστηριότητες παιχνιδιού. “Κύριος στόχος της Παρέμβασης της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης είναι η βελτίωση της μακροχρόνιας αποδοτικότητας των λειτουργιών αισθητηριακής ολοκλήρωσης του παιδιού, που σαν τελικό αποτέλεσμα έχει την ενισχυμένη κοινωνική συμμετοχή” (Parham & Blanche, 2000, σ. [53]).

          

       Βασικές προϋποθέσεις της Παρέμβασης της ΑΟ είναι (Συν-εργασία/Θεραπευτική Παρέμβαση κ.α., 2011, σ. [38–39]):

 

1. Η άσκηση της θεραπευτικής παρέμβασης από εργοθεραπευτή/τρια, λογοθεραπευτή/τρια ή φυσικοθεραπευτή/τρια με μεταπτυχιακή εκπαίδευση στην ΑΟ.
2. Η δημιουργία αναφοράς αξιολόγησης.

      3.   Το ενδεδειγμένο εργοθεραπευτικό περιβάλλον για την πραγματοποίηση των συνεδριών που να   

             διαθέτει:

• επάρκεια χώρου για έντονη σωματική δραστηριότητα
• ευέλικτη τοποθέτηση του σχετικού εξοπλισμού (ειδικά στρώματα, τραμπολίνο, ειδικές μπάλες κ.λ.π.)
• αιωρούμενο εξοπλισμό (ειδικές κούνιες εργοθεραπείας). 

      4.   Η επικοινωνία του θεραπευτή με τους γονείς και τους δασκάλους.

 

        Ο σχεδιασμός της Παρέμβασης της ΑΟ στοχεύει (Smith Roley, 2007, σ. [478]):

• στην Αισθητηριακή Ρύθμιση
• στην Αισθητηριακή Διάκριση
• στη βελτίωση των κινητικών δεξιοτήτων
• στην επίτευξη της Πραξίας
• στην οργάνωση της συμπεριφοράς
• στη αυτο–ρύθμιση
• στη βελτίωση των όρων υπό τους οποίους εκτελούνται οι Δραστηριότητες Καθημερινής Ζωής (ΔΚΖ) 

 

   Η διαδικασία της Παρέμβασης της ΑΟ συνίσταται γενικά στα παρακάτω σημεία (Συν–εργασία/Θεραπευτική Παρέμβαση κ.α., 2011, σ. [39]):

• Πρόκληση αισθητηριακών εμπειριών για την επίτευξη προσαρμοστικής απόκρισης από το παιδί. “Ο θεραπευτής στοχεύει στην παραγωγή της “ιδανικής πρόκλησης”. Οι δραστηριότητες κατά τη διάρκεια της συνεδρίας συνεχώς προσαρμόζονται με βάση τις αποκρίσεις του παιδιού. Η θεραπεία κατευθύνεται από τα ενδιαφέροντα και τις αποκρίσεις του παιδιού, που ισορροπούνται από τη γνώση του θεραπευτή” (Parham & Blanche, 2000, σ. [53]) και τις θεραπευτικές προτεραιότητες που έχει θέσει.  Η Ayres αναφέρει χαρακτηριστικά πως “η κεντρική ιδέα αυτής της παρέμβασης είναι η παροχή και ο έλεγχος αισθητηριακής εισροής, κυρίως [...] από το αιθουσαίο σύστημα, τους μύες και το δέρμα έτσι ώστε το παιδί αυθόρμητα να διαμορφώσει προσαρμοστικές αποκρίσεις που ολοκληρώνουν τα αισθητηριακά ερεθίσματα. Για να δουλέψει αυτή η ιδέα απαιτείται ένας επιδέξιος θεραπευτής και ένα μεγάλο δωμάτιο με πολλά, αλλά απλά κομμάτια εξοπλισμού” (1979).
• Παρέμβαση στη Διαταραχή της Αισθητηριακής Ρύθμισης (Sensory Modulation Disorder).
• Επίτευξη της πραξίας.
• Ανάπτυξη του στασικού, οφθαλμικού, στοματικού και αμφίπλευρου κινητικού ελέγχου.

 

      Τα αποτελέσματα της Παρέμβασης μπορούν σχηματικά να συνοψιστούν στα παρακάτω σημεία (Smith Roley, 2007, σ. [482]):

 

• “Αυξημένη εμπλοκή του παιδιού σε δραστηριότητες
• Βελτιωμένη ικανότητα να παραμείνει ακίνητο και να προσέχει
• Αυξημένη ανοχή στην αλλαγή
• Βελτιωμένη ικανότητα γενίκευσης
• Βελτιωμένη κοινωνική έκφραση
• Αυξημένες δεξιότητες λεπτής κίνησης
• Βελτιωμένη πραξία
• Βελτιωμένες δεξιότητες οργάνωσης
• Βελτιωμένη ποιότητα ζωής για την οικογένεια”.

    

      Τα θετικά αποτελέσματα της Παρέμβασης της ΑΟ αφορούν και επηρεάζουν τη λειτουργικότητα του παιδιού στην καθημερινότητά του και τη διαμόρφωση της ίδιας της προσωπικότητάς του. Το παιδί αισθάνεται πιο υγιές, εφόσον η σχέση του με την πραγματικότητα παύει να είναι τόσο ακανθώδης και οδυνηρή.

      Η μέθοδος της Παρέμβασης ASI απευθύνεται ακόμη και σε νεογνά και βρέφη υψηλού κινδύνου από τον πρώτο μήνα ζωής τους. Κυρίως, εφαρμόζεται σε περιπτώσεις παιδιών με Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές συμπεριλαμβανομένου και του αυτισμού, Διάσπαση Ελλειμματικής Προσοχής (ΔΕΠ), δυσπραξία, ειδικές αναπτυξιακές και κινητικές δυσκολίες, ειδικές μαθησιακές δυσκολίες, διαταραχές ισορροπίας και προσανατολισμού, δυσλειτουργία αμφίπλευρης ολοκλήρωσης και διαδοχής, κ.α.

 

 

 

 

Σημειώσεις

 

1. Εφεξής ΑΟ στο κείμενο.
2. Στο ιδιαίτερα σημαντικό έργο του “The integrative action of the nervous system” (1906), ο Sherrington υποστήριξε πως το νευρικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα ενιαίο δίκτυο διασυνδέσεων. Η ανάλυση αυτής της θεωρίας για την επικοινωνία των νευρώνων, βοήθησε στην κατανόηση και την πιο ολοκληρωμένη χαρτογράφηση του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος.
3. Σύγχρονοι ερευνητές, όπως η Lucy Miller (2007, 2008) έχουν προτείνει την αντικατάσταση του όρου Δυσλειτουργία της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης με αυτόν της Διαταραχής της Αισθητηριακής Επεξεργασίας (Sensory Processing Disorder),o οποίος και χρησιμοποιείται πλέον ευρύτατα στη σύγχρονη βιβλιογραφία. Ένας από τους λόγους που οι συγγραφείς αυτοί προτείνουν γενικά την αντικατάσταση της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης (Sensory Integration) από την Αισθητηριακή Επεξεργασία (Sensory Proccesing), είναι η πεποίθησή τους πως ο όρος μιας διαταραχής πρέπει να διαφοροποιείται από τον όρο για τη σχετική θεωρία και παρέμβαση (Smith Roley et al, 2007, σ. 5). Επίσης, “η χρήση του όρου Αιθητηριακή Ολοκλήρωση συχνά ερμηνεύεται διαφορετικά, εντός και εκτός του τομέα της εργοθεραπείας. Για παράδειγμα η χρήση του όρου Αισθητηριακή Ολοκλήρωση συχνά παραπέμπει σε μια νευροφυσιολογική κυτταρική διαδικασία και όχι σε μια συμπεριφορική απόκριση σε αισθητηριακά ερεθίσματα, όπως εννοούσε η Ayres” (Miller et al, 2007, σ. 136).
4. Βλ. ενδεικτικά: Mailloux, Z., Mulligan, S., Smith Roley, S., Blanche, E. I. & Cermak, S. (2011). Verification and clarification of patterns of sensory integrative dysfunction. American Journal of Occupational Therapy 65 (2), 143–151.
5. Για σχετικά στοιχεία βλ. ενδεικτικά: Arbesman, M. & Lieberman, D. (2010). Methodology for the systematic reviews of occupational therapy for children and adolescents with difficulty processing and integrating sensory information. The American Journal of Occupational Therapy, 64 (3), 368–74. Διαθέσιμη περίληψη, ανακτήθηκε 28 Αυγούστου 2015 από http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20608269. Επίσης βλ. ειδικές εκδόσεις του American Journal of Occupational Therapy, τεύχος Μαρτίου – Απριλίου 2007 και το τεύχος Μαΐου – Ιουνίου 2010.  

 

 

 

 

Βιβλιογραφικές  Αναφορές

 

 

Συν–εργασία/Θεραπευτική Παρέμβαση, Ελληνική Εταιρεία για την Αισθητηριακή Ολοκλήρωση, University of Southern California & Western Psycological Services (Επιμ.) (2011). Η προοπτική της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης: Κύκλος 1, Θεωρία της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης και Εισαγωγή στην αξιολόγηση και θεραπευτική παρέμβαση, 15 – 21 Μαρτίου 2011. Σημειώσεις σεμιναρίου.

 

Ayres, A. J. (1968). Sensory integrative processes and neuropsychological learning disability. Learning Disorders, 3, 41–58.

         

Ayres, A. J. (1969). Deficits in sensory integration in educationally handicapped children. Journal of Learning Disabilities,  

      2 (3), 44–52.

          

Ayres, A. J. (1971). Characteristics of types of sensory integrative dysfunction. American Journal of Occupational Therapy, 25, 329–334.

 

Ayres, A. J. (1972a). Sensory Integration and Learning Disorders. Los Angeles, CA: Western Psycological Servises.

 

Ayres, A. J. (1972b). Types of sensory integrative dysfunction among disabled learners. American Journal of Occupational Therapy, 26, 13–18.

 

Ayres, A. J. (1972c). Southern California Sensory Integration Tests. Los Angeles: Western Psychological Services.

 

Ayres, A. J. (1979). Sensory Integration and the child. Los Angeles, CA: Western Psycological Servises.

 

Ayres, A. J. (2005). Sensory integration and the child : understanding hidden sensory challenges (25th anniversary ed., rev. and updated / by Pediatric Therapy Network ed.). Los Angeles, CA: Western Psycological Servises.

 

Miller, L. J., Anzalone, M. E., Lane, S. J., Cermak, S. A., & Osten, E. T. (2007). From the Guest Editor—Concept evolution 

     in sensory integration: A proposed nosology for diagnosis. American Journal of Occupational Therapy, 61, 135–140.

 

Miller, L. J. & Schaaf, R. (2008). Sensory Processing Disorder, Encyclopedia of Infant and Early Childhood Development, 

      p.p. 127–136.

 

Parham, L. D. & Blanche, Ε. Ι. (2000). Εισαγωγή στην προοπτική της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης. Στο Συν-εργασία/Θεραπευτική Παρέμβαση, Ελληνική Εταιρεία για την Αισθητηριακή Ολοκλήρωση, University of Southern California & Western Psycological Services (Επιμ.) (2011). Η προοπτική της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης: Κύκλος 1, Θεωρία της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης και Εισαγωγή στην αξιολόγηση και θεραπευτική παρέμβαση, 15 – 21 Μαρτίου 2011 (σ.σ. [43–64]). Σημειώσεις σεμιναρίου.

 

Sherrington, Charles Scott (1906). The integrative action of the nervous system (1st ed.). Oxford University Press.

 

Smith Roley, S. (2007). Η Παρέμβαση της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης. Στο Συν-εργασία/Θεραπευτική Παρέμβαση, Ελληνική Εταιρεία για την Αισθητηριακή Ολοκλήρωση, University of Southern California & Western Psycological Services (Επιμ.) (2011). Η προοπτική της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης: Κύκλος 1, Θεωρία της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης και Εισαγωγή στην αξιολόγηση και θεραπευτική παρέμβαση, 15 – 21 Μαρτίου 2011 (σ.σ. [476–483]). Σημειώσεις σεμιναρίου.

 

Smith Roley, S. & Jacobs, E. S. (2009). Sensory Integration. In Crepeau, E. B., Cohn, E. & Boyt Schell, B. (Eds.), Willard & Spackman’s Occupational Therapy (11th ed., p.p. 792–817). Baltimore, MD: Lippincott Williams & Wilkins.

 

Smith Roley, S., Mailloux, Z., Miller–Kuhaneck, H. & Glennon, T. (2007). Understanding Ayres' Sensory Integration. Sacred Heart University: Digital Commons. Ανακτήθηκε 19 Σεπτεμβρίου 2015 από http://digitalcommons.sacredheart.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1017&context=ot_fac